اعتبارسنجي آثار پژوهشي براي نگارش علمي
كدام يك از منابع براي استفاده در هنگام نگارش علمي معتبرتر است؟ اين سؤالي است كه ذهن بسياري از پژوهشگران، به‌خصوص افراد نوقلم، را هنگام نگارش به خود مشغول مي‌كند. در نگاه اول شايد پاسخ آن بسيار ساده باشد، اما پژوهشگراني كه درصدد نگارش اثر ارزشمند و ماندگار هستند، بايد علاوه‌بر بحث اصالت پژوهش و پرهيز از هرگونه سوءرفتار پژوهشي در انتشار اثر خود، به اصالت و اعتبار منابعي كه استفاده كرده‌اند، هم توجه كنند.
هر نويسنده‌اي پيش از آن‌كه يك نويسند? خوب باشد، بايد يك خوانند? خوب باشد. خوانند? خوب كسي است كه با هوشياري و دقت به بررسي آثار و منابع مختلف مي‌پردازد، آثار مهم، معتبر و موثق يك حوزه را بررسي و مطالعه مي‌كند. در ادامه با توجه به پرسش‌هايي كه ذهن او را مشغول كرده و با استفاده ازدانش قابل قبولي در آن حوزه كسب كرده، به طرح‌ريزي يك پژوهش كارامد مي‌پردازد و شروع به نگارش مي‌كند.
بنابراين مرحل? مهم پيش از نگارش، انتخاب منابع خوب و معتبر براي مطالعه، سپس استفاده و استناد به آن‌ها است. مشخص است كه اگر شخصي از منابع بي‌كيفيت در توليد اثري استفاده كند، قطعاً بر جوانب مختلف اثر پژوهشي وي بي‌تأثير نيست و مي‌تواند باعث ورود اطلاعات بي‌كيفيت به چرخ? توليد علم شود.
حال سؤال اين است كه چه راه‌هايي براي غربال منابع و مقالات وجود دارد؟ از كجا بفهميم منبعي كه در دست داريم باكيفيت و معتبر است و ارزش استفاده دارد يا خير؟
پاسخ اين است كه راه‌هاي مختلفي براي اين كار وجود دارد. معمولاً اعتبارسنجي منابع را بر اساس يكي از روش‌هاي زير انجام مي‌دهند:
در سه مطلب جداگانه به هر يك از اين سه روش پرداخته شده است. مي‌توانيد جمع‌بندي اين روش‌هاي سه‌گانه را در نموداري كه اينجا ترسيم كرده‌ايم، مشاهده كنيد.
از خانم مريم پورثاني براي ويرايش پيش نويس اولي? اين موضوع بسيار قدردانيم.
مطالب اين سه بخش با استفاده از منابع زير تدوين شده است:
اعتبارسنجي منابع پژوهش بر اساس منبع و محمل انتشار آن‌ها
زهره عباسيان / كارشناس پژوهشي «نور»
همانطور كه ذكر شد، توجه به اعتبار و كيفيت منبع اثري كه در دست داريم، براي تصميم‌گيري دربار? تأييد براي استفاده يا رد آن مؤثر است. براي مطالعه و نگارش ممكن است از منابع مختلفي مانند كتاب، مقاله، پايان‌نامه، طرح پژوهشي، وبسايت، جزوه و بروشور و ديگر منابع استفاده كنيم و هنگام استفاده از هركدام از اين منابع مي‌توانيم ابتدا به مواردي كه در ادامه مي‌آيد توجه كنيم.
كتاب‌ها. هنگامي كه قصد استفاده از كتابي را داريد به نام ناشر و اعتبار آن توجه كنيد و تا جايي كه مي‌توانيد در مورد آن ناشر، از طريق اشخاص آگاه يا با جستجو در اينترنت اطلاعات كسب كنيد. درست است كه زماني كه كتابي چاپ مي‌شود احتمالاً از فيلترهاي مختلف گذشته و سپس چاپ شده اما به هرحال وجود ناشران نامعتبر و سودجوياني را كه تنها با انگيز? كسب درآمد اقدام به انتشار مي‌كنند، نبايد فراموش كرد. مخصوصاً اگر هنگام مطالعه و استفاده از اثر به موارد مشكوكي برخورد كنيم، اين بررسي بسيار كمك‌كننده است. اگر كتاب فاقد اطلاعات لازم است و به عنوان مثال نام و لوگوي ناشر مشخص نيست، بهتر است با احتياط و دقت بيشتري از كتاب استفاده كنيم.
وبسايت. اين دسته از منابع در كنار اهميتي كه در پژوهش دارند، نيازمند دقت و بررسي دقيق‌تري هستند. از آن‌جا كه انتشار محتوا در محيط وب آسان است و هر اطلاعاتي مي‌تواند با هر كيفيتي و توسط هر شخصي، منتشر شود، پس لازم است به نكاتي از جمله نشاني و دامنه سايت، صاحب و سازمان توليدكنند? آن توجه داشته باشيم. سايت‌هاي دانشگاهي در سراسر دنيا با دامنه‌هاي مشخصي از جمله .org، .ac.ir، .ac.uk و مشابه اين‌ها مشخص هستند و معمولاً داراي اطلاعات مناسب و موثقي هستند. از سوي ديگر وبسايت كتابخانه‌ها، وزارتخانه‌ها، سازمان‌هاي علمي بين‌المللي و ... منابع پژوهشي معتبري به شمار مي‌روند.
پايان‌نامه‌ها و طرح‌هاي پژوهشي. اين نوع منابع معمولاً از معتبرترين انواع منابع به شمار مي‌روند. اگر براي استفاده از اين منابع، به محلي غير از دانشكده‌ها و كتابخانه‌هاي تخصصي، مثلاً وبسايتها مراجعه مي‌كنيم، به ويژه در مورد پايان‌نامه‌هاي داخلي، بايد دقت بيشتري به خرج داد چرا كه متاسفانه معمولاً سودجويان از علاقه و اعتماد پژوهشگران به اين نوع منابع براي كسب منافع شخصي استفاده مي‌كنند؛ پس بايد در چنين مواردي، نام دانشگاه، نام اساتيد، نام دانشجو، عنوان و چكيده پايان‌نامه را در وبسايتهاي دانشگاهي جستجو كنيم تا مطمئن شويم اين منبع واقعاً وجود دارد و اسير اطلاعات ساختگي و جعلي نشويم. در صورت لزوم مي‌توانيم با دانشجو يا اساتيد راهنما به صورت ايميلي ارتباط برقرار كنيم.
مقالات. در بسياري از حوزه‌هاي علمي، مقالات از منابع معتبر و پراستناد و حتي مهمترين منبع به شمار مي‌روند. مطالعات تحليل استنادي نشان مي‌دهند كه در حوزه‌هاي فني و مهندسي و علوم تجربي و آزمايشگاهي به طور عمومي، مقالات مهمترين منابع پژوهشي هستند. از اين رو در اين نوشته، با توجه ويژه به اين منبع، مواردي را فهرست كرديم كه مي‌تواند به شناسايي هرچه بيشتر اعتبار يك مقاله كمك كند.
- آسان‌ترين راه براي شناسايي اعتبار يك مقاله، پرس‌و‌جو از افراد آگاه مانند اساتيد و پژوهشگران در مورد مجله‌اي است كه مقال? مورد نظر ما در آن منتشر شده است. براي دانشجويان كه در ارتباط مستقيم با اساتيد هستند، پرسش از اساتيد راه بسيار خوبي است. گاهي با يك سؤال از اساتيد، راجع به مجلات مي‌توان به اطلاعات خوبي در مورد اعتبار آن مجله رسيد كه نتيج? سال‌ها كار پژوهشي است.
- به اين اطلاعات در مجل? مورد نظر توجه كنيم: آرشيو يا قدمت مجله، منابع نمايه‌كننده مجله و ضريب تأثير آن. با مراجعه به وبسايت مجلات، معمولاً فهرستي از پايگاه‌هايي كه به نماي? آن مجله مي‌پردازند، در دسترس است. اين اطلاعات يا در توضيحات صفح? اول مجله وجود دارد يا در بخش دربار? ما (about)، يا در بخشي جداگانه با عنوان (abstractingandindexing). مثلاً همانطور كه مي‌دانيد مهمترين نمايه‌هاي بين‌الملليISIwebofscience و Scopus هستند.
- حواسمان به اين نكته باشد كه مجل? مقاله‌اي كه درحال استفاده از آن هستيم، جزء مجلات جعلي يا هايجكت نباشد (در مورد اين مجلات و فهرست‌هاي مربوطه اينجا بخوانيد(
- همچنين مي‌توانيم براي بررسي بيشتر مجل? مقال? مورد نظرمان، فهرست مجلات معتبر را از وبسايت وزارتخانه‌هاي مربوطه مرور كنيم. براي كسب اطلاعات بيشتر در مورد فهرست مجلات جعلي و نامعتبر وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي اينجا و براي مجلات تحت نظارت وزارت علوم، تحقيقات و فناوري اينجا يااين‌لينك را كليك كنيد.
- در نهايت، براي بررسي اعتبار علمي مجل? مقالاتي كه مي‌خواهيم استفاده كنيم بهتر است به شاخص‌هايي كه براي هر مجله تعريف شده است، توجه كنيم. با اين كار هم از اعتبار مجلات مورد نظر آگاه مي‌شويم و هم براي انتخاب مجله براي انتشار مقالات خودمان، در آينده مفيد است. مثلاً به شاخص‌هاي ذيل توجه كنيد:
ضريب تأثير مجله (ImpactFactor): براي بررسي اين شاخص در مجلات نمايه‌شده در WOS مي‌توانيد به اين لينك مراجعه كنيد. همچنين با جستجوي ISSN، مجلات در اين سايت، اين شاخص را مورد بررسي قرار دهيد؛
چارك مجلات (QuartileScore): اين شاخص براي مجلات اسكوپوس به كار مي‌رود. براساس اين شاخص مجلات به چهار چارك تقسيم مي‌شوند و مجلاتي كه در رد? چارك نخست و دوم يا Q1 يا Q2 قرار دارند، بسيار معتبرند و معمولاً روند چاپ مقاله در اين نوع نشريات نسبت به چارك سوم و چارك چهارم، دشوارتر است. براي بررسي چارك مجلات مورد نظرتان و اطلاعات مفيد ديگر در مورد آن، مي‌توانيد به اين لينك مراجعه كنيد؛
شاخص اچ (H-Index): اين شاخص براي محاسبه ميزان بهره‌وري و تأثيرگذاري علمي يك شخص، نشريه، دانشگاه يا كشور و مقايس? آن‌ها با ديگر رقيب‌هاي هم‌جنس به كار مي‌رود. هرچه اچ-ايندكس نشريه‌اي بالاتر باشد يعني آن نشريه استنادهاي قابل اعتمادتري دارد و احتمالاً مقالات ارزشمندي را چاپ كرده است. يكي از راه‌هاي افزايش اچ-ايندكس افراد، چاپ مقالات در مجلات با اچ-ايندكس بالاست (اچ-ايندكس مجلات مورد نظرتان را در اين لينك بيابيد و از بخش categoryy، به حوز? مورد نظرتان برسيد).
علاوه بر موارد ذكر شده، براي كسب اطلاعات بيشتر مي‌توانيد به پايگاه‌هاي Scopus، SJR،WOS و JCR مراجعه كنيد. با توجه به اينكه ممكن است دسترسي آزاد به فهرست JCR در خارج از مراكز دانشگاهي و پژوهشي فراهم نباشد، يا اگر با نحو? استفاده از اين منابع به طور كامل آشنا نيستيد، كتابداران و كارشناسان مراكز اطلاعاتي مي‌توانند به پژوهشگران راهنمايي لازم را ارائه كنند.
بنابراين به طور خلاصه سه گام اصلي، براي بررسي اعتبار مجلات پيش روست:
1- نشريه و بررسي اطلاعات موجود در وبسايت نشريه؛
2- مراجعه به فهرست نشريات نامعتبر و جعلي در سايت وزارتخانه‌هاي مربوطه و مشاهد? نام مجلات مورد در آن‌ها
3- مراجعه به وب‌سايت‌هايي كه اطلاعات كتابشناختي و علم‌سنجي لازم از يك نشريه را در اختيار قرار مي‌دهند (لينك اين وبسايتها در بالا ذكر شد).
شايان ذكر اين كه اطمينان از كيفيت مجلاتي كه مقالات را منتشر كرده‌اند، تضمين‌كنند? صددرصد كيفيت مقالات منتشرشده در آن نيست. متأسفانه گاهي روابط شخصي و سازماني منجر به انتشار مقالات فاقد كيفيت لازم حتي در نشريات معتبر مي‌شود. پس لازم است محتواي اثر را هم با دقت بررسي كنيد.
اعتبارسنجي منابع پژوهش بر اساس محتواي آن‌ها
زهره عباسيان / منابع پژوهشي «نور»
همانطور كه در بخش مربوط به بررسي اعتبار منبع انتشار اثر، ذكر كرديم براي مطالعه و نگارش ممكن است از منابع اطلاعاتي مختلفي استفاده كنيم. بعد از بررسي اعتبار و صحت منبع اطلاعاتي، اكنون به بيان توضيحاتي دربار? اطلاعات محتوايي اثر مي‌‌پردازيم. براي تصميم‌گيري در مورد اينكه آيا منبعي كه درحال مطالع? آن هستيم و احتمالاً به عنوان مأخذ، قصد استفاده از آن در اثر پژوهشي خود را داريم، مناسب و متناسب با اهداف مطالعه و پژوهش است يا خير، بايد نكاتي را در نظر داشته باشيم. اين نكات قابل بررسي براي آثار مختلف از جمله مقاله، كتاب، وبسايت و غيره است.
در ابتدا بهتر است محتواي مورد نظر را با اهداف مد نظرمان بررسي و به نكات زير توجه كنيم:
- آيا محتوا و اطلاعات ارائه‌شده در منبع، معتبر، روزآمد و موثق هستند؟
- آيا محتواي اثر، پاسخ‌گوي سؤال‌هاي ذهني ما هست؟
- آيا عنوان اثر با محتوا ارتباط و تناسب لازم را دارد؟
- هدف نويسنده از نگارش آن اثر چيست؟ آثار پژوهشي بايد به دور از تعصب و جانبداري نوشته شوند. مقالاتي كه با اهداف تجاري يا معرفي يك برند يا محصول خاص نوشته شده‌اند، بايد با حساسيت بيشتري بررسي شوند.
- آيا محتواي اثر حرفي مضاف بر دانش موجود و در دسترس دارد؟ به‌عنوان مثال، ممكن است پژوهشي بديهيات يك حوزه را با بيان متفاوتي گفته باشد. به ژرف‌نگري و انديش? نهفته در آثار توجه كنيم.
- زبان نگارش و ساختار مقاله، گنگ و نامفهوم نباشد و به برداشت اطلاعات غلط منجر نشود.
- به ساختار نگارشي متن هم توجه كنيم. آيا محتواي اثر از نظم و سازماندهي منطقي برخوردار است يا از قطعه‌هاي به هم چسبيده تشكيل شده است؟
در كنار نكات بالا، منابع و مآخذي كه در هر پژوهش مورد استفاده قرار مي‌گيرد، بسيار مهم است. منابع زمين? فكري نويسنده را نشان مي‌دهد و خواننده هم بايد بداند كه اطلاعاتي كه در آن پژوهش مورد استناد واقع شده‌اند، چقدر معتبر و صحيح هستند. پس لازم است فردي كه از اثري قصد استفاده دارد، با هوشمندي لازم منابع و مراجع مورد استفاده را هم در نظر داشته باشد. مثلاً توجه به نكات زير در اين زمينه ثمربخش است:
- در مقاله از منابع مهم، معتبر و روزآمد استفاده شده باشد. مقاله‌اي كه بيشتر منابعش از مقالات بهروز مجلات معتبر آي.اس.آي است با مقاله‌اي كه منابعش وبسايتهاي ساده‌اي هستند قطعاً متفاوت هستند.
- توجه شود كه آيا استفاده از اين مقاله به افزايش اعتبار و كيفيت اثر در حال نگارش، منجر مي‌شود يا خير. استناد به آثار و مطالب متخصصان يك حوزه، نشان‌دهند? اشراف نسبي نويسنده به موضوع است. به‌علاوه، به خواننده هم اين اطمينان داده مي‌شود كه مطالب، معتبر و دقيق است. البته، بايد به استناداتي كه به صورت جعلي به متخصصان و صاحب‌نظران مشهور يك حوزه نسبت داده مي‌شود، هم توجه كرد. در مواردي كه شك و ترديد داريم، مشورت با متخصصان يا استادان راه حل خوبي است.
- توجه شود كه منابع استفاده‌شده با محتواي اثر هم‌خواني لازم را داشته باشد. به تعداد استنادهاي بيش از حد، استنادهاي مكرر به يك اثر و استنادهاي نامرتبط دقت شود.
- مقاله، ارجاعات كور و نامفهوم و به طور كلي، ارجاعاتي كه ما را به منبع اصلي نمي‌رساند، نداشته باشد. مثلاً داراي لينك مخدوش يا ناقص نباشد يا اطلاعات كتابشناختي ناقص يا اشتباه نداشته باشد.
- استنادهاي نويسنده از اين ديدگاه هم بررسي شود كه آيا محققان ديگر هم از آن‌ها استفاده كرده‌اند يا خير. گاهي پي‌بردن به اين موضوع، با جستجويي ساده در يك موتور كاوش، راهگشاست.
- ادعا، نظريه و فرضيه‌هايي كه اثر از منابع ديگر اقتباس كرده، بايد ارجاع درست داشته باشند.
- ديگر پژوهشگران چقدر از آن مقاله استفاده كرده و به آن استناد داده‌اند؟ البته اين سخن به اين معنا نيست كه اگر مقاله‌اي استنادي ندارد، معتبر نيست. در موارد و حوزه‌هايي كه نظري? مهمي مطرح مي‌شود و زمان زيادي از انتشار مقاله مي‌گذرد، معمولاً مورد بررسي، نقد و استفاده صورت مي‌گيرد. به‌عنوان مثال، دارويي كه براي كشف يك بيماري صعب‌العلاج مدعي درمان و راهكار مي‌شود قاعدتاً فراوان مورد استفاده و استناد قرار مي‌گيرد.
در كنار هم? اين موارد توجه به رعايت صحت و سلامت پژوهش و عاري بودن از انواع تخلفات پژوهشي بسيار مهم است كه شايد تشخيص آن ساده هم نيست اما خب، راه حل‌هايي دارد.
- پس از ارزيابي دستي مقاله بهتر است براي اطمينان بيشتر و بررسي موارد مربوط به تقلب‌هاي پژوهشي (مثل سرقت علمي) از نرم‌افزارهاي تشخيص سرقت علمي استفاده كنيم.
- گاهي لازم است به يادداشت‌هايي كه دربار? يك اثر منتشر شده توجه كنيم. از جمل? اين موارد، يادداشت‌هايي دربار? سلب اعتبار مقاله يا Retraction است (دربار? retraction بيشتر بخوانيد). برخي از پايگاه‌هاي اطلاعاتي مانند Webofscience(WOS) يا Pubmed (در حوز? علوم پزشكي) در قسمت اعمال محدوديت بر نتايج جستجو (limitationn)، مقالات سلب اعتبارشده را نشان مي‌دهند.
بنابراين بررسي محتواي اثر را به سه مرحل? كلي مي‌توان، تقسيم كرد:
يك. تطبيق محتواي اثر با اهداف موردنظرمان؛
دو. بررسي منابع و مآخذ اثر؛
سه. بررسي محتواي اثر در مورد صحت محتوا و توجه به دوري از موارد سوءرفتارهاي پژوهشي.
بايد توجه كرد كه بيشتر مواردي كه مطرح شد، نسبي هستند؛ به عنوان مثال اگر اثري استنادي دريافت نكرده، به اين معني نيست كه حتماً آن مقاله نامعتبر و بي‌كيفيت است؛ ممكن است دانشي نو باشد و هنوز چندان مورد توجه قرار نگرفته باشند. اما مواردي كه مربوط به بحث اخلاق در پژوهش و سوءرفتارهاي پژوهشي بسيار قابل تأمل و توجه است.
اعتبارسنجي منابع پژوهش بر اساس اطلاعات مربوط به نويسندگان آن‌ها
زهره عباسيان / مركز پژوهشي «نور»
علاوه بر ارزيابي منابع پژوهش با استفاده از بررسي منابع و بررسي محتوا، پژوهشگران بسياري در سراسر جهان، منابع پژوهشي را به اعتبار پديدآور آن آثار مطالعه مي‌كنند و در اثر پژوهشي خودشان به نويسندگان معتبر استناد مي‌كنند. اما مواقع زيادي هم هست كه ما با نويسند? اثر آشنا نيستيم. در اين هنگام بايد چه‌كار كنيم؟
از آن‌جا كه پديدآور هر اثر پژوهشي مي‌تواند انگيزه‌هاي متفاوتي از نگارش آن اثر داشته باشد (از يك دغدغ? ذهني در موضوعي خاص گرفته تا هدف كسب درآمد، شهرت، فراغت از تحصيل و ارتقاء تحصيلي و غيره) و شايد هرگز مخاطبان از انگيز? پديدآور آگاه نشوند، بايد سعي كنيم تا حد امكان در مورد آن پديدآور اطلاعات كسب كنيم تا بتوانيم در مورد استفاده كردن از آن اثر در اثر پژوهشي خودمان تصميم‌گيري كنيم. براي اين كار، هنگام بررسي اعتبار آثار، از ديدگاه شناخت نويسندگان و اعتبار آن‌ها، مي‌توانيم موارد زير را در نظر داشته باشيم:
- اثر نويسندگان واقعي داشته باشد. منظور نويسندگاني است كه وجود خارجي دارند. متاسفانه گاهي اسامي نويسنده‌ها ساختگي است.
- وابستگي سازماني يا نشاني ايميلي نويسندگان مشخص (و ترجيحاً معتبر) باشد.
- در مواردي كه به نوشته‌هاي نويسنده‌اي اطمينان نداريم، خوب است كه دربار? زمينه‌هاي مطالعاتي‌اش تحقيق كنيم. اين روزها با وجود شبكه‌هاي اجتماعي مختلف مانند لينكداين، ريسرچ‌گيت، فيس‌بوك، توئيتر، و غيره كسب اطلاعات دربار? نويسندگان حقيقي و حقوقي، چندان دشوار نيست؛ به‌ويژه در مورد نويسندگان خارجي اين جستجو بسيار كاربردي و رايج است.
- تخصص نويسنده را در آن حوزه بررسي كنيم. براي اين كار علاوه بر اينكه مي‌توانيم رشت? تحصيلي نويسنده را با موضوع و محتواي اثر مطابقت دهيم، با جستجوي نام نويسنده در پايگاه‌هاي اطلاعاتي و پژوهشي، پيشين? حوز? نگارشي او را بررسي كنيم.
- به زبان اصلي نويسنده و زبان مقاله توجه داشته باشيم و متن را با دقت و وسواس بيشتري بررسي كنيم تا از اطلاعاتي كه به‌درستي معادل‌گذاري نشده و به‌خوبي بيان نشده غافل نشويم.
- عنوان مقاله را در موتورهاي جستجو وارد كنيم. هرچقدر مقاله و نشريه معتبرتر باشد، احتمال بيشتري دارد كه در نمايه‌هاي ملي و بين‌المللي بيشتري هم يافت شود. در مواردي ممكن است به مقالاتي با يك عنوان، اما نويسندگان متفاوت برسيم. اينجاست كه بايد محتواي هر دو مقاله را با يكديگر مقايسه كنيم تا مبادا يكسان باشند و اگر يكسان بودند، تخلف بارز پژوهشي رخ داده و بايد تحقيق بيشتري كنيم و حتي‌الامكان با دفتر مجله تماس بگيريم.
اين معيارها از مواردي هستند كه مي‌تواند راهنماي پژوهشگران در حوزه‌هاي مختلف باشند. البته، همانطور كه پيش‌تر هم ذكر كرديم، ممكن است استثناءهايي هم وجود داشته باشد و با اين معيارها قابل بررسي نباشد يا از آن‌ها تبعيت نكند.